Photo by Umberto Shaw from Pexels

Flexibel leven, zonder verplichtingen, is een duidelijk trend die zich onder andere manifesteert in relaties, woonvormen en werk. Verschillen en contrasten in de samenleving nemen toe en sociale verbanden komen vaker in de plaats van familierelaties. Vijftigplussers spelen straks een hoofdrol in de politiek. Het tijdperk waarin individualisering en de hunkering naar menselijk contact samenkomen is begonnen. Demograaf Jan Latten legt uit wat de nieuwe tijdgeest voor ons betekent. In dit interview, maar ook tijdens zijn boeiende lezingen waarin hij zijn woorden met cijfers en grafieken ondersteunt en onderbouwt.

“Vroeger trouwden mensen en bleven ze bij elkaar. De man werkte buitenshuis, de vrouw deed het huishouden en vrijwel iedereen kreeg kinderen. Het trouwboekje was het toegangskaartje tot een zelfstandig leven. Voor het huwelijk mocht niets, scheiden was een schande. Nu is dat kaartje niet meer nodig. Mensen gaan samenwonen, proberen dingen uit en bepalen zelf wel of en wanneer ze kinderen willen. Ze trouwen minder vaak. Toch leiden samenwoners geen wilder leven. Doordat ze geen wettelijke verplichting jegens elkaar hebben, moeten ze hun relatie nog meer baseren op wederzijds vertrouwen. Het is een verrijking van de ware liefde als zo’n relatie lukt, want die is dan intenser.” Die ontwikkeling is geleidelijk gegaan en zet zich verder door. “Je ziet dat mensen eerst hun gedrag veranderen en de overheid pas daarna wetgeving aanpast. Co-ouderschap is daarvan een voorbeeld. Mensen gaan gemakkelijker uit elkaar, wat problematisch kan zijn als ze kinderen hebben. Sommigen zijn het ouderschap gaan delen en de overheid heeft dat achteraf geïnstitutionaliseerd.”

Leven zonder vastigheid

Latten noemt de essentie van die ontwikkeling ‘flexibilisering van de levensloop en dus ook van relaties’. “Vooral voor twintigers is het een beetje aan, dan weer uit. Je kunt een latrelatie hebben, ongetrouwd samenwonen, een partnerregistratie hebben of kiezen voor het huwelijk. Ze hebben iets samen zolang het leuk is, maar wát weten ze soms zelf niet precies. Het is meer dan ooit tijdelijke vastigheid. Ens wat voor relaties geldt, geldt inmiddels ook voor banen. Vooral twintigers worden geconfronteerd met een levensloop waarin alles tijdelijk is. Als ze het hebben gezien met hun partner stopt de relatie, wanneer ze genoeg hebben van hun baan zeggen ze die op. In beide gevallen kijken ze vervolgens rond naar nieuwe kansen. Ik zie nu hetzelfde gebeuren op de woningmarkt. Veel jonge mensen zoeken tijdelijke woonruimte, anderen willen liever huren dan kopen, want kopen is voor sommigen te verplichtend. Dat is die nieuwe werkelijkheid die in mijn visie aan het ontstaan is. Alles moet flexibeler.”

Swiebertje-samenleving

Jan Latten voorziet een Swiebertje-samenleving, waarin velen net als de televisiezwerver uit de jaren zestig en zeventig, ongebonden door het leven trekken. “De tijdgeest verandert in die richting. 1,3 miljoen volwassenen zijn volgens hun burgerlijke staat ‘gescheiden’ en steeds meer mensen wonen alleen achter hun voordeur. De nieuwere generaties, die zijn opgevoed met andere normen dan hun ouders, zijn over het algemeen voorlopers in nieuw gedrag, maar ouderen gaan ook al mee in die trend.” Niet allemaal op hetzelfde moment in dezelfde mate. Dat varieert afhankelijk van sociale positie, opleidingsniveau, etnische achtergrond, godsdienst. Latten: “Naar mijn inzicht heeft godsdienst voor een groot deel van de bevolking een persoonlijker betekenis gekregen, bij voorkeur zonder de vele verplichtingen die daar vroeger bij hoorden. De jongere generaties willen misschien wel iets geloven, maar hoe? dat willen ze zelf invullen. Ik kan me voortellen dat je dan ook gemakkelijker overschakelt van de ene naar de andere overtuiging.. ”

Keuzesamenleving

Nederland is geëvolueerd tot een keuzesamenleving. Dat heeft ook nadelen. “Er ontstaat keuzestress. Voor mijn boek ‘Liefde à la carte’, dat ik samen met Malou van Hintum heb geschreven, hebben we mensen geïnterviewd. Onder anderen goed opgeleide vrouwen van rond de 30, die vertellen dat ze een relatie uitmaken, omdat ze twijfelen dat hun partner de ware is. Hoeveel mannen willen ze dan testen? Ze moeten een keuze maken. Tegenwoordig zeggen sommigen verliefd te zijn op twee mensen. Dat kunnen ze heel goed aan zeggen ze dan, maar zou het in werkelijkheid misschien eerder zo zijn dat ze niet kunnen kiezen?” In zijn oratie uit 2005, ‘Zwanger van segregatie’, vergelijkt Latten eveneens de eenvormigheid van de samenleving in de jaren na de oorlog, toen vrijwel iedereen getrouwd en godsdienstig was en andere cultuur nog nauwelijks aanwezig waren, met de diverse maatschappij van nu. “Hoe diverser die is, hoe meer mensen zoeken naar gelijkheid. Je ziet groepsvorming ontstaan, want de meesten willen ergens bij horen. Dat begint met het zoeken naar een partner en eindigt in het zoeken naar gelijksoortige buren. Het verbaast mij niet dat er steeds meer subgroepen zijn met allemaal eigen wereldbeelden en visies. We zitten nu in een transformatieproces dat bij lange na nog niet is uitgetrild. Integendeel.”

Verder pratend over verschillen en contrasten in de samenleving zegt Latten: “Door de emancipatie draagt liefde steeds meer bij aan sociale verschillen. Aan de ene kant zijn er hoogopgeleide koppels die alles mee hebben. Ze hebben een dubbel hoog inkomen, dure huizen en zijn vaak gezonder. Dergelijke ‘power couples’ blijven zich ook in de toekomst – na hun pensionering – onderscheiden. Ze kunnen dankzij een goede pensioenopbouw goed blijven leven. De statistieken laten tegelijk zien dat anderen, zoals alleenstaande vrouwen met deeltijdbanen of niet-westerse immigranten vaker de kans lopen later op een houtje te moeten bijten, bijvoorbeeld doordat ze dan een onvolledige AOW hebben. Er zijn al cijfers over pensioenopbouw bekend. Toch zullen heel wat mensen straks verbaasd zijn als deze ongelijkheid werkelijkheid wordt. Wie naar mijn lezingen komt is gewaarschuwd! Met mijn analyses maak ik zichtbaar dat hoogopgeleide vrouwen niet voor niks naar de grote steden trekken. Ze hebben daar meer kans op het ontmoeten van een eveneens hoger opgeleide partner, een hoger inkomen en statistisch gezien ook op succesvolle kinderen. Daar tegenover staat dat een kwetsbare groep van laagopgeleide mannen met flexbanen of zonder baan vaker zal overblijven, want voor laagopgeleide vrouwen zijn ze financieel niet aantrekkelijk. Hoogopgeleide koppels vinden we nu al meer dan gemiddeld in de Randstad en vooral in Amsterdam en Utrecht. In een van mijn columns vraag ik mij dan ook af of het ‘zwaartepunt van het IQ-gehalte’ van Nederland komende jaren verder richting Randstad verschuift’…”

Integratie gaat anders

Het integratiedebat voeren we al meerdere decennia. “De mate van integratie wordt al heel lang beoordeeld aan de hand van gegevens over opleiding, werk of uitkeringen. Dat is in mijn optiek te eenzijdig. In deze tijd met internet, sociale media en live-verbindingen met de hele wereld hoeven mensen namelijk niet meer sociaal te integreren om in een land te kunnen leven. Ze hebben hun eigen grenzeloze netwerken. Iets vergelijkbaars zien we ook in cijfers van de bevolking in het algemeen: contacten met familie en vrienden verlopen steeds meer via sociale media. Het is daarom zeer eenzijdig nu nog te denken dat onderwijs- en arbeidsparticipatie voldoende zijn om integratie te bevorderen.” Diversiteit is volgens Jan Latten een verrijking, maar moet niet zover gaan dat mensen er moeite mee krijgen. “Dan gaan ze zich afzonderen, waardoor verschillende groepen elkaar niet meer begrijpen en in conflict raken. De uitdaging is de balans te vinden tussen diversiteit en verbondenheid.” Het feit dat denkbeelden van verschillende werelden via sociale media bij elkaar komen, is, zegt Latten, geen garantie dat je daarmee de nationale eenheid bevordert.” Hij denkt wel dat sociale media het tempo van de veranderingen in de samenleving versnellen en ook positieve kanten hebben. “Je ziet dat het aantal contacten via sociale media toeneemt en dat kan vereenzaming door individualisering en flexibilisering compenseren.” Het gesprek komt op de maakbaarheid van de maatschappij. Jan Latten gelooft er beperkt in. “Niet alles is maakbaar. Sommige mensen hebben een pechstart, doordat ze bijvoorbeeld geboren zijn met een handicap, uit een achterstandssituatie komen of anderszins niet meekomen. Daarom zullen er altijd verschillen tussen mensen blijven. Beleidsmaatregelen helpen echt de armoede de wereld niet uit. Ultieme gelijkheid voor iedereen is een soort naïef wereldbeeld, een utopie. Het kan gewoon niet. Zonder ongelijkheid geen Olympische Spelen, zou ik zeggen. Maar dat is iets anders dan gelijkwaardigheid. Wat we wel kunnen doen is deze mensen helpen en zoveel mogelijk kansen bieden om het maximale uit zichzelf te halen.”

Grijze haren domineren

Iedereen vanaf 18 jaar is kiesgerechtigd. Vanaf 2019 is meer dan de helft van alle volwassenen 50 jaar of ouder, wat betekent dat het gewicht van deze groep in de samenleving groeit. Als al die 50-plussers zich zouden verenigen hebben jongere volwassenen het niet meer altijd voor het zeggen. “Gelukkig zal er altijd een groep ouderen zijn die solidair is met jongeren, maar de politieke machtsverhoudingen veranderen wel”, denkt Latten. “Je ziet nu al dat sommige partijen proberen oudere stemmers voor zich te winnen. Op den duur kan het best lastig worden belastingverhogingen voor gepensioneerden er door te krijgen bijvoorbeeld. Als je dat doet raak je mogelijk heel wat kiezers kwijt.” De sociaal demograaf vertelt uitgebreid over hoe het leven van deze groep er straks uitziet. Er wonen in de toekomst in Nederland alleen al twee miljoen 80-plussers. zeventigjarigen gaan met pensioen, zijn misschien kinderloos of alleen en hebben dan ook geen collega’s meer voor een dagelijks praatje . Ze gaan op zoek naar verbondenheid, wat ook effecten heeft op het gebied van wonen.”

Nieuwe woonvormen

Uit recent onderzoek van het CBS blijkt dat, statistisch gezien, de meeste mensen sociale verbondenheid met hun omgeving belangrijker vinden dan de woning zelf als het gaat om tevredenheid met het leven. “Je ziet allerlei nieuwe woonvormen opkomen”, zegt Latten. “Groepswonen is in opkomst, een soort deelcultuur, maar dan het liefst door individueel wonen in een eigen appartement te combineren met gedeelde activiteiten. Hofjeswoningen worden ook weer populair en dan vinden mensen het helemaal niet erg om samen de tuin te onderhouden. Dit geeft ook aan hoe ouderen straks, los van zorgbehoeften, vaker willen wonen. In Engeland is ‘co-housing’ een nieuwe beweging, waarbij mensen zelf huizen (laten) bouwen en onderlinge betrokkenheid en zelfstandig wonen combineren.” Nu we het toch over ouderen hebben, merkt Latten op dat er straks waarschijnlijk meer over doodgaan dan over geboorte wordt gesproken. Gebaseerd op de prognose van het CBS verwacht hij dat er rond het midden van de eeuw ruim 200.000 mensen sterven en 180.000 baby’s worden geboren. Vergelijk dat eens met de situatie in 1950. Toen overleden er 76.000 mensen en werden er 230.000 baby’s geboren “Het is een interessante verschuiving, die zich ook economisch zal laten voelen.”

Bevolkingsgroei

“Uiteindelijk is de verhouding tussen het aantal geboorten en het aantal sterfgevallen een belangrijke component voor de toekomstige bevolkingsgroei, net als de liefde, want die bepaalt mede het aantal stellen en alleenstaanden.” Latten kijkt daarom op microniveau naar individueel gedrag en relatievorming en op macroniveau naar hoe zich dat uit. “ Op dit moment stellen jonge vrouwen met flexbanen hun kinderwens uit. Het kindertal is gedaald naar gemiddeld 1,6 per vrouw. Zonder immigranten gaat de bevolking krimpen, hoewel ik dat in Nederland niet zo snel zie gebeuren. Volgens het CBS stijgt het aantal inwoners naar 18,4 miljoen in 2050, vooropgesteld dat het immigratiesaldo lager wordt dan de afgelopen jaren. Maar wat kan er nog gaan gebeuren door klimaatverandering, en de bevolkingsexplosie in Afrika? 19 miljoen inwoners behoort niet tot de onmogelijkheden, maar dan komt het niet zozeer door de baby’s maar door immigratie.”

Lees op zijn profielpagina meer over de spreker Jan Latten of neem contact op via de contactpagina.

janlatten